Ses Bilgisi Konu Anlatımı Ciğerlerden gelen havanın ses yolunda titreşiminin kulağın duyabildiği derecesine ses denir. Ses, dilin en küçük birimidir. Konuşmamıza yarayan sesler, birer şekille gösterilir. Bu şekillere harf denir. Türkçede sesler, ses yolundaki biçimlenişlerine göre ikiye ayrılır: 1. Ünlüler (Sesliler) 2. Ünsüzler (Sessizler) Ünlülerin Özellikleri ve Ünlülerde Uyum Ünlüler, ses yolunda bir engele uğramadan çıkan seslerdir. Bunlar tek başına okunur ve heceleri oluşturur. Türkçede 8 tane ünlü harf vardır: a, e, ı, i, o, ö, u, ü Ünlüler, söyleniş özelliğine, dilin ve ses yolunun aldığı biçimlere göre değişik özellikler gösterir. Şimdi bu özellikleri aşağıdaki tabloda inceleyelim. Ünlü Uyumları Türkçede 2 çeşit ünlü uyumu vardır: 1. Büyük Ünlü Uyumu Türkçe bir sözcükte ilk hecenin ünlüsü kalınsa (a, ı, o, u), sonraki hecelerin ünlüsü de kalın (a, ı, o, u); ilk hecedeki ünlü inceyse (e, i, ö, ü), sonraki ünlüler de ince (e, i, ö, ü) olur. Bu özelliğe “Büyük Ünlü Uyumu” denir. yaş – lı – lar (kalın-kalın-kalın) yaz – dır – mak (kalın-kalın-kalın) baş – lan – gıç (kalın-kalın-kalın) gü – neş – li (ince-ince-ince) ses – siz – lik (ince-ince-ince) bi – lim – sel (ince-ince-ince) Not: Türkçe bir sözcük büyük ünlü uyumuna uymak zorundadır. Bir sözcük büyük ünlü uyumuna uymuyorsa büyük olasılıkla Türkçe değildir. ma-ka-le, mo-bil-ya, mek-tup, te-le-viz-yon Türkçe olduğu halde, sonradan değişime uğrayarak büyük ünlü uyumuna uymayan sözcükler de vardır. elma (alma), helva (halva), anne (ana), kardeş (kardaş, karındaş) Not: Ekler büyük ünlü uyumuna göre ses değişikliğine uğrar. Ancak bazı ekler büyük ünlü uyumuna göre ses değişikliğine uğramaz. Bu ekler şunlardır: -yor biliyor -ki yoldaki -ken oynarken -leyin akşamleyin -daş meslektaş -(ı)mtırak yeşilimtırak -gil dayımgil 2. Küçük Ünlü Uyumu Ünlülerin düzlük – yuvarlaklık, darlık – genişlik bakımından uygunluğudur. Bu kurala göre; Türkçede düz ünlülerden (a, e, ı, i) sonra düz ünlüler (a, e, ı, i) gelir. Yuvarlak ünlülerden (o, ö, u, ü) sonra ya düz-geniş ünlüler (a, e) ya da dar-yuvarlak ünlüler (u, ü) gelir. Küçük ünlü uyumu aranırken heceler bir önceki heceye göre değerlendirilir. do – ğal – lık “doğallık” sözcüğünde, “yuvarlak”tan sonra “düz-geniş”, “düz-geniş”ten sonra “düz-dar” ünlü gelmiştir ve bu sözcük küçük ünlü uyumuna uyar. ba – rış (düz, düz) ke – sin – lik (düz, düz, düz) ku – lak (yuvarlak, düz-geniş) göz – lem (yuvarlak, düz-geniş) zor – luk (yuvarlak, dar-yuvarlak) Not: Küçük ünlü uyumuna uymayan sözcükler, genellikle Türkçe değildir. teknoloji, şoför, salon, horoz, patron Türkçe olduğu halde küçük ünlü uyumuna uy-mayan sözcükler de vardır. tavuk, çamur, armut, avuç, yağmur Ünsüzlerin Özellikleri Ünsüzler, ses yolunda boğumlanarak çıkan seslerdir. Bunlar ünlülerle birleşmedikçe okunamaz. Türkçede 21 tane ünsüz harf vardır: b, c, ç, d, f, g, ğ, h, j, k, I, m, n, p, r, s, ş, t, v, y, z Şimdi ünsüzlerin özelliklerini aşağıdaki tabloda inceleyelim. SÜREKSİZ SÜREKLİ SERT p, ç, t, k f, h, s, ş YUMUŞAK b, c, d, g ğ, j, I, m, n, r, v, y, z Not: Türkçe bir sözcük “b, c, d, g” ünsüzleriyle bitmez. Yabancı dilden alınan sözcükler bu kurala uydurularak dilimizdeki yerini almıştır. Yabancı dildeki durumu Türkçedeki kullanımı serab serap muhtaç muhtaç derd dert aheng ahenk Not: Türkçe sözcüklerin “b, c, d, g” ünsüzleriyle bitmemesi kuralı, karışıklığa yol açmaması için bazı sözcüklerde uygulanmamıştır. saç (baş derisini kaplayan kıllar) sac (yassı demir çelik ürünü) haç (Hıristiyanlığın sembolü) hac (İslam’ın şartlarından biri) Ses Olayları Ünsüz Benzeşmesi (Sertleşmesi, Uyumu) Sert ünsüzlerden biriyle (f, s, t, k, ç, ş, h, p) biten bir sözcükten sonra yumuşak ünsüzle “c, d, g” başlayan bir ek gelirse ekin başındaki yumuşak ünsüzler “ç, t, k” şeklinde değişerek sertleşir. Aşağıda, birinci bölümde verilen sözcüklerin “ünsüz benzeşmesinden sonraki yazımları karşılarında verilmiştir. balık-cı balıkçı kitap-cı kitapçı sert-ce sertçe sınıf-da sınıfta uçak-dan uçaktan yürümüş-dü yürümüştü beklet-di bekletti 1975’de 1975’te seç-gin seçkin konuş-gan konuşkan Ünsüz Yumuşaması (Değişimi) Süreksiz sert ünsüzlerden biriyle (p, ç, t, k) biten bir sözcükten sonra ünlüyle başlayan bir ek gelirse süreksiz sert ünsüzler yumuşayarak “b, c, d, g, ğ”ye dönüşür. Aşağıda, birinci bölümde verilen sözcüklerin “ünsüz yumuşaması”ndan sonraki yazımları karşılarında verilmiştir. hesap – ı hesabı uçak – a uçağa amaç – ım amacım dert-i derdi kalp – i kalbi ahenk – i ahengi ayak -ı ayağı Not: Tek heceli sözcüklerin bazılarında yumuşama olmaz. suç – u, et -i, tek -i, top – u, at-ı Özel adlarda yazarken yumuşama olmaz, konuşurken olur. Sinop’a, Çınarcık’ın, Susurluk’a, Burak’ın Bazı yabancı sözcüklerde yumuşama olmaz. hukuk – u, hürriyet – i, edebiyat -ı, dikkat – i, paket – i, evrak -ı, davet – i, merak – ım, sıhhat – i, semt – i Bazı türemiş sözcüklerde yumuşama olmaz. yazıt -ı, karşıt -ı, yanıt -ı, özet – i, anıt -ı Ses Düşmesi (Hece Düşmesi) a. Ünlü Düşmesi İkinci hecesinde dar ünlü bulunan bazı sözcükler, ünlüyle başlayan bir ek aldığında ikinci hecesindeki dar ünlüsünü düşürür. Aşağıda, birinci bölümde verilen sözcüklerin “ünlü düşmesinden sonraki yazımları karşılarında verilmiştir. kar(ı)n – ı karnı boy(u)n – um boynum keş(i)f – i keşfi bur(u)n – u burnu şeh(i)r – e şehre as(ı)l -ı aslı buy(u)r – un buyrun zih(i)n – im zihnim gön(ü)l – üm gönlüm Not:İkilemelerde ses düşmesi olayı olmaz. burun buruna, omuz omuza, göğüs göğüse şehirden şehire, gönülden gönüle İkinci hecesinde dar ünlü bulunan her sözcükte ve özel adlarda düşme olmaz. seçim – e, yapıt – ın, biçim -i, durum – a Emir’in arkadaşları ziyarete gelmiş. Kitabını Ufuk’a verdim. Bazı sözcükler türerken ünlü kaybına uğrar. ay(ı)r -ı ayrı sıy(ı)r – ıl – mak sıyrılmak çev(i)r – il – mek çevrilmek kav(u)r – ul – mak kavrulmak iler(i) – le – mek ilerlemek kok(u) – la – mak koklamak oy(u)n – a – mak oynamak uy(u) – ku uyku İkinci hecesinde dar ünlü bulunan bazı sözcüklerle “olmak” ve “etmek” yardımcı eylemiyle bileşik eylem oluşturulurken dar ünlü düşer. sab(ı)r + etmek sabretmek kay(ı)t + olmak kaydolmak keş(i)f + etmek keşfetmek Bazı sözcüklerin birleşmesi sırasında ünlülerin düştüğü görülür. kay(ı)n + ana kaynana cuma + (e)rtesi cumartesi kahv(e) + altı kahvaltı n(e) + için niçin sütl(ü) + aş sütlaç b. Ünsüz Düşmesi Genellikle “k” ünsüzüyle biten bazı sözcükler “cık, -cik, -cuk, -cük, cek, -cak, -l” eki aldığında “k” ünsüzü düşer. Aşağıda, birinci bölümde verilen sözcüklerin “ünsüz düşmesinden sonraki yazımları karşılarında verilmiştir. küçü(k) – cük küçücük küçü(k) -l küçül- büyü(k) – cek büyücek mini(k) – cik minicik alça(k) – çık alçacık alça(k) -l alçal- yükse(k) -l yüksel- seyre(k) -l seyrel- ufa(k) – l ufal- Ses Türemesi a. Ünlü Türemesi: “-cık, -cik” eki alan bazı sözcüklerde ek ile sözcüğün arasında “a, e, ı, i” ünlülerinin türediği görülür. az – cık az(ı)cık bir – cik bir(i)cik genç – cik genc(e)cik dar – cık dar(a)cık Aşağıda, birinci bölümde verilen sözcüklerin “ünlü türemesi”nden sonraki yazımları karşılarında verilmiştir. b. Ünsüz Türemesi Bazı sözcüklerde, “olmak” veya “etmek” yardımcı eylemiyle bileşik eylem oluşturulduğunda ya da bu sözcüklere ünlü bir ek getirildiğinde ünsüz türemesi görülür. Aşağıda, birinci bölümde verilen sözcüklerin “ünsüz türemesi”nden sonraki yazımları karşılarında verilmiştir. af + etmek af(f)etmek his + etmek his(s)etmek zan + etmek zan(n)etmek ret + etmek red(d)etmek hal + olmak hal(l)olmak his – im his(s)im zan – nımca zan(n)ımca hat – iniz hat(t)ınız hak – ım hak(k)ım sır – ını sır(r)ını Not: İki sessizin yan yana geldiği her sözcükte ünsüz türemesi olmayabilir. süssüz, sessiz, hissiz… hisse, madde, elli, belli… yollar, ziller, sollamak, telli… Ünlü Daralması Türkçede geniş ünlüyle (a,e) biten bir sözcük “-yor” eki aldığında o sözcüğün geniş ünlüsünü “ı, i, u, ü” ye çevirerek daraltır. Aşağıda, birinci bölümde verilen sözcüklerin “ünlü daralma-sından sonraki yazımları karşılarında verilmiştir. bilm(e) – yor bilm(i)yor ist(e) – yor ist(i)yor izl(e) – yor izl(i)yor sızl(a) – yor sızl(ı)yor suçl(a) – yor suçl(u)yor gözl(e) – yor gözl(ü)yor durm(a) – yor durm(u)yor verm(e) – yor verm(i)yor Not: Bazı kullanımlardaki iki ünsüz arasına giren yardımcı sesler ünlü daralmasını andırır. Bu kullanımlar ünlü daralması değildir. biliyor, duruyor, geçiyor, bakıyor, atıyor, yanıyor, seziyor, vuruyor, üzüyor, yüzüyor Not: Türkçede “ye-, de-, ne” sözcüklerinin bazı kullanımlarında y kaynaştırma ünsüzünden önceki geniş ünlüde daralma olur. Bunların dışındaki sözcüklerde “y” kaynaştırma ünsüzünden önceki geniş ünlüde daralma olmaz. ye – y – ecek yiyecek ye – y – in yiyin de – y – ecek diyecek ne – y – e niye DOĞRU YANLIŞ ağlayacak ağlıyacak görmeyecek görmiyecek hatırlayacaksın hatırlıyacaksın inanmayacağım inanmıyacağım yakalayamadık yakalıyamadık anmayacağım anmıyacağım Ulama Sözcüklerin sonundaki ünsüzlerin bir sonraki sözcüğün başındaki ünlülere ulanarak (bağlanarak) okunmasıdır. Aşağıdaki dizelerde, altı çizili bölümlerde ulama vardır. Hep bülbül_öterdi bağımızda, bahçemizde Ilık bir sonbahar_akşamında yüreğim_aşkınla dolu Bir hayal_için sürdüm_atımı ufuklara Yok_artık yaralı kalbimde sevgiden_eser Kapından_ağır_ağır geçtim_ey güzel Not: Arasında noktalama işareti bulunan sözcüklerde ulama yoktur. Polis, arabaları durdurdu. Gençlik, insana her şeyi güzel gösterir. Leyla’yı rüyamda gördüm, ağlıyordu. Dudak Ünsüzlerinin Benzeşmesi Dudak ünsüzlerinden “b”, kendinden önceki “n”yi “m”ye dönüştürür. Aşağıda, birinci bölümde verilen sözcüklerin “dudak ünsüzlerinin benzeşmesinden sonraki yazımları karşılarında verilmiştir. sakla(n)baç sakla(m)baç dola(n)baç dola(m)baç te(n)bel te(m)bel pe(n)be pe(m)be a(n)bar a(m)bar ka(n)bur ka(m)bur ca(n)baz ca(m)baz ta(n)bur ta(m)bur Not: Özel adlarda ve bileşik sözcüklerde dudak ünsüzleri benzeşmesi kuralı uygulanmaz. İstanbul, Safranbolu… onbaşı, binbaşı, sonbahar, külhanbeyi, günbatımı… Kaynaştırma Ünsüzleri (Koruyucu Ünsüzler) Türkçe sözcüklerde iki ünlü yan yana bulunmadığından, ünlüyle biten bir sözcüğe ünlüyle başlayan bir ek getirildiğinde sözcükle ek arasına “y, ş, s, n” kaynaştırma ünsüzlerinden biri girer. Aşağıda, birinci bölümde verilen sözcüklerin kaynaştırma ünsüzü eklendikten sonraki yazımları karşılarında verilmiştir. mağaza – a mağaza – y – a (durum ekinden önce) anne – i anne – s – i (iyelik ekinden önce) kedi – in kedi – n – in (tamlayan ekinden önce) çanta – ı çanta – y – ı (durum ekinden önce) yedi – er yedi – ş – er (üleştirme sıfatı ekinden önce) kapının kolu – a kapının kolu – n – a (iyelik ekinden sonra gelen durum ekinden önce) Not: Aşağıdaki sözcüklerde kaynaştırma ünsüzü yoktur. beş – er altmış – ar yetmiş – er senin kolun – a Ünlüyle biten bir sözcüğe “idi, imiş, ise” ekeylemleri, “ile” sözcüğü ve “iken” bağ-fiil eki birleşik yazıldığı zaman araya “y” koruyucu ünsüzü girer ve bunların başındaki “i” sesleri düşer. araba – y – (i) – di arabaydı yaya -y – (i) – mlş yayaymış burda – y – (i) – se burdaysa maşa -y – (i) – le maşayla işte – y – (i) – ken işteyken tatilde -y-(i)- di tatildeydi Ayrıca Bkz. Ses Bilgisi Konu Testleri
Bir ziyaretçi olarak gerçekten bu yaptığınız işin fevkaladenin fevkinde olması beni ciddi bir şekilde etkileyerek, teşekkürlerimi sunmamı teşvik etti. Teşekkürler dostlar.
Dil anlatımda üniversite sınavlarına hazırlan dedi hoca. Hazırladım ama beceremedim, affedeyim diye bana ses bilgisini öğren gel dedi. Öğrendim sağolun. Yanıtla
Süper gerçekten çok güzel, çok iyi ögrendim sağolun. ALLAH emeklerinizi zayi etmesin sağolun var olun! Yanıtla
Çok güzel bir anlatım emeğinize sağlık. Doğrusu bunu yapmak her babayiğidin harcı değil, tekrar teşekkürler. Yanıtla
Allah razı olsun, öğretmen buradan yazdırıyormuş okulda yazmak sıkıcı bende buradan yazdım ve çalıştım, Allah bereket versin (AMİN) Yanıtla
Hayatımda anlamadığım tek konu buydu, sayenizde az çok anladım. Birazdan sınava gireceğim bana şans dileyin. Elinize sağlık. Allah razı olsun :) Yanıtla
Teşekkürler çok işime yaradı, mükemmel hazırlanmış ellerinize sağlık Allah razı olsun. Yarınki sınavımda çok işime yarayacak iyi ki var bu site çok gerekli. Yanıtla
Türkçe’de iki ünlü yan yana bulunmaz. Yan yana gelen ünlülerden birinin düşmesine aşınma denir. Örneğin: kahve altı-kahvaltı, ne asıl-nasıl, sütlü aş-sütlaç gibi…
Adamsınız, Soru da koymanız iyi olmuş, bilgileri yedik yuttuktan sonra sorular çerez oluyor, zaten biliyorduk daha da nitelikli öğrendik. Teşekkürler… Yanıtla
Endişe ediyorum huzursuzluktan, toplumsal kutuplaşmalardan, terörün artmasından, aynı dili konuştuğumuz halde diyalog kuramamaktan, uzaktan kondurulmuş yaftalardan, karşılıklı sağır ve kör ve bigane kalmaktan, birbirimizin hüznüne, derdine, feryadına, yakarışına, hikayesine.[arkadaşlar bu parçadaki ses olaylarında bana yardımcı olur musunuz? Yanıtla
Allah razı olsun. Çok açıklayıcı ve net bir şekilde konu anlatılmış. Çok teşekkür ederim iyi çalışmalar. Yanıtla
Beğendim sağolun, ablamın anlatımıyla daha da güzel oldu. Bir de bu kelimelerin videolarına bakarak daha da güzel öğrenebilirsiniz =) Yanıtla
Ben bu siteyi çok beğendim. Bu site sayesinde sınavımdan 100 aldım. Siteyi kurana çok teşekkürler… Yanıtla
Çok yararlı. Konuyu yazan arkadaşın elleri dert görmesin her şey için teşekkürler. Sayenizde performans ödevimi rahatlıkla yapacağım. Tekrardan teşekkürler, başarılar :) Yanıtla
Konu anlatımlı bir ödev için konular çok iyi olmuş, umarım iyi bir not alırım elinize sağlık çok teşekkür ederim :) Yanıtla
Çok hoşuma gitti be bu sınavımdan 100 aldım, gerçekten çok güzel yazmışsınız ve yazmaya devam etmelisiniz. Yanıtla
Çok beğendim, bu site sayesinde bilmediğim bir konunun testini buradan bakarak çözebildim. Öğretmenim anlatırken de konuya yabancılık çekmedim. Arkadaşlarıma da bu siteden bahsettim. Yanıtla
Evet, süper Türkçe sınavım var ve korkuyorum bu da süpermiş ama inşallah sayenizde 85 üstü alırım :) teşekkürler. Yanıtla
Defterimi kaybetmiştim sınavımız vardı ve buradan çalıştım herkes 60, 65, 70 alırken ben 100 aldım, çok teşekkürler :) Yanıtla
Site çok güzel olmuş ama ben anlayamıyorum. Bunları kısa yoldan nasıl öğrenebilirim acaba? Kaç yıldır görüyoruz ama bir türlü anlayamıyorum. Bir parçaya bakınca ses olayları bulamıyorum. Bana yardımcı olur musunuz? Yanıtla
Ben de anlamıyorum çok zorlanıyor yapamıyorum ve herkesten çok çalışıyorum fakat düşük alıyorum. Bu durum benim çok zoruma gidiyor, nasıl ders çalışmam gerekiyor? Yanıtla
Sana katılıyorum fakat öncelikle planlı çalışman gerekiyor. Plan ve düzen çok önemli. Çünkü insanlar bazen sadece çalıştığını zannederler. Ben hukuk bitirmiş bir insan olarak sana ilk öğüdüm bu. Bir abla tavsiyesi derslerden başka hiçbir şey düşünme senin diğer şeyler için vaktin yok.
Öncelikle konuyu 3 defa tekrar et, sonra test çöz ve 30 dk kitap okursan hepsi aklında kalır yüksek alırsın.
Bir ziyaretçiyim. Allah razı olsun iyi iş çıkarmışsınız kaç senedir çok sıkıntı çektiğim konulardı işime yarıyor. Teşekkürler… Yanıtla