Bilimin, edebiyatın gelişmesi ve buna bağlı olarak farklı alanlarda metinlerin yazılması, metinlerin sınıflandırılması sonucunu doğurmuştur.
Bu sınıflandırma metin türlerinin birbirinden ayrılmasını ve anlaşılmasını kolaylaştırmıştır. Metinler anlatım türlerine, kullanılan dilin işlevine, yazılış amaçlarına, gerçeklikle ilişkilerine göre gruplandırılabilir.
Buna göre metinler genel olarak öğretici metinler ve sanatsal (kurmaca) metinler olarak ikiye ayrılır.
Sanatsal metinlerin ayırıcı özellikleri şunlardır:
- Edebi zevk uyandırmak amacıyla yazılır.
- Sözcükler gerçek anlamının yanı sıra yan ve mecaz anlamlarıyla da kullanılır.
- Öznel anlatım vardır.
- Yargılar kanıtlanmak zorunda değildir.
- Dil göndergesel işlevin yanı sıra heyecanı dile getirme, alıcıyı harekete geçirme vb. işlevlerde kullanılır.
- Olaylar değiştirilerek yazarın bakış açısıyla verilir.
- Kurmaca gerçeklik vardır.
- Üslup kaygısı ön plandadır.
- Masal, roman, hikâye, fabl, destan, şiir, halk hikâyesi gibi türler sanatsal metinlerdir.
- Öyküleme, betimleme, kişileştirme, benzetme, abartma, çeşitli duyulardan yararlanma gibi anlatım teknikleri kullanılır.
- Sanatsal metinlerin tek anlamı yoktur, sanatsal metinler çok anlamlıdır, her okunuşta yeni anlamlar kazanır.
- Sanatsal metinlerde kelime ve cümlelerin yeri değiştirilemez.
- Sanatsal metinler yazıldığı dönemin özelliklerinden ve o dönemdeki her türlü gerçeklikten izler taşır.
- Sanatsal metinler biriciktir, benzeri yapılamaz.
- Sanatsal metinlerde yalnız görünene, deneysele, hesaplanabilire değil bilinmeze, geleceğe ve olabileceklere de yer verilebilir.
- Sanatsal metinlerde ileti önceden belirlenmiş, kurallaştırılmış, değişmez bir gerçek değildir.
- İleti, metnin içyapısına sindirilmiş okurun süzüp çıkaracağı tek anlamlılıktan uzak bir ilişkiler yumağıdır.
- Sanatsal metinlerdeki her öğenin dış dünyada bir benzeri, bir karşılığı bulunabilir.
- Sanatsal metinlerde okura kendi düş gücüyle doldurabileceği boş alanlar bırakılır.
- Sanatsal metinlerde okur kendini anlatılanların akışına kaptırıp yapıttaki karakterlerle kendini özdeşleştirebilir.
- Sanatsal metinler dış dünya ile bağlantılı ama ondan farklı bir dünya sunar.
- Sanatsal metinlerde dil kişisel kullanılır.
- İleti dolaylı olarak verilir.
- Okurun düş gücüne yer bırakılır.
- Sanatsal metinlerin malzemesi dildir.
- Üç temel unsuru vardır: İçerik, dil ve üslup, yapı (şekil).
Sanat Metinleriyle Öğretici Metinler Arasındaki Farklar
- Öğretici metinler okuyucuya bilgi vermek amacıyla yazılırken; sanatsal metinler okuyucuya estetik zevk vermek amacıyla yazılır.
- Öğretici metinler kurgu değildir, gerçekler dile getirilir. Sanatsal metinler ise kurgulanabilir, anlatılanlar hayal ürünü olabilir.
- Öğretici metinlerde nesnellik; sanatsal metinlerde öznellik hâkimdir.
- Öğretici metinler değişmez; sanatsal metinlerde değişiklik yapılabilir.
- Öğretici metinlerden kelimeler gerçek anlamda kullanılırken; sanatsal metinlerde kelimeler mecaz ve yan anlamında kullanılabilir.
- Öğretici metinler açıklayıcı anlatım türüyle kaleme alınırken; sanatsal metinler betimleyici ve öyküleyici anlatım türüyle yazılır.
- Öğretici metinler resmi, açık ve sade bir dille yazılır, üslup kaygısı yoktur. Sanatsal metinlerde ise dil sanatsaldır, üslup kaygısı vardır.
- Öğretici metinlerde söz sanatlarına yer verilmez, sanatsal metinlerde ise söz sanatları yer alır.
- Öğretici metinlerde dil göndergesel işlevde kullanılırken; sanatsal metinlerde dil sanatsal işlevde kullanılır.
Sanatsal metinler anlatmaya ve göstermeye bağlı metinler olmak üzere ikiye ayrılır:
1. Anlatmaya Bağlı Metinler
- Yaşanmış ya da tasarlanmış gerçeklikten alınan bir olayın, bir anlatıcı tarafından yorumlanıp dönüştürülmesiyle oluşturulur.
- “Olay örgüsü” bu metinlerde asıl unsurdur.
- Anlatmaya bağlı metinler kurmaca olduğu için olay örgüsü yaşanmaz, düzenlenir.
- Anlatmaya bağlı metinlerde yapı; olay örgüsü, kişiler, yer, zaman gibi birimlerin bir düzen içerisinde verilmesiyle oluşur.
- Bu metinlerde ilahî bakış açısı, kahraman anlatıcının bakış açısı ve gözlemci anlatıcı olmak üzere üç tip bakış açısı ve anlatıcı vardır.
2. Göstermeye Bağlı Metinler
- Göstermeye bağlı anlatımlarda olay sergilenerek gösterilir, yani anlatılmak istenen husus meydanda ya da sahnede canlandırılır.
- Gösterimlerin yazıldığı metinler göstermeye bağlı metinler olarak nitelendirilir.
- Genel olarak dramatik metinler ve tiyatro olarak adlandırabileceğimiz bu tarz metinlerde, kurmaca olay ve olay örgüsünü, bir sahne düzeninde topluluk önünde canlandırmak esastır.