Basit Çekimli Eylem

Sadece bir kip eki alan eylemdir.

İstanbul’a daha dün geldik.

En kısa zamanda buraya gelmelisin.

Bu cümlelerde “geldik” eylemi “-di’li geçmiş zaman kipi’yle çekimlenerek (gel – di – k), “gelmelisin” eylemi “gereklilik kipi”yle çekimlenerek (gel – meli – sin) birer kip eki almıştır. Dolayısıyla bu eylemler, basit çekimlidir.

Aşağıdaki cümlelerde haber ve dilek kipleriyle çekimlenen eylemler, sadece birer kip eki aldığı için basit çekimlidir.

Hemen oturup dedeme mektup yazdım.

(yaz – dı – m) -di’li geçmiş zaman

Sipariş ettiğim kitap dün gelmiş.

(gel – miş) -miş’li geçmiş zaman

Bu sorunun cevabını biliyorum.

(bil – i – yor – um) şimdiki zaman

Yeni şirket binasını yakında göreceksin.

(gör – ecek – sin) gelecek zaman

İnsanlar her sabah bu parkta koşarlar.

(koş – ar – lar) geniş zaman

İşinizi çok çabuk yapmalısınız.

(yap – malı – siniz) gereklilik kipi

Bu haberi birlikte okuyalım.

(oku – y – a – lım) istek kipi

Hastanın durumunu bir de ona sorsanız.

(sor – sa – nız) dilek-koşul kipi

Hemen yerinize oturun.

(otur – un) emir kipi

Bileşik Çekimli (Zamanlı) Eylem

Birden fazla kip eki alan eylemdir.

Senin anlattıklarını ben zaten biliyordum.

Bu cümlede “bilmek” eylemi önce “şimdiki zaman kipi eki”ni ardından “-di’li geçmiş zaman kipi eki”ni alarak (bil – i – yor – du – m) iki kip ekine sahip olmuştur. Dolayısıyla bu eylem, bileşik çekimlidir.

Ona sürpriz yapacağımızı biliyormuş.

Bu konuda bir şey biliyorsan söyle.

Bu cümlelerin birincisinde “bilmek” eylemi “şimdiki zaman kipi”nin yanında “-miş’li geçmiş zaman kipi”ni de alarak (bil – i – yor – muş); ikincisinde de “şimdiki zaman kipi”nin yanında “şart kipi”ni alarak (bil – i – yor – sa – n) bileşik çekimli eylem olmuştur.

Not: Bileşik çekimli eylemde, ikinci kip “idi, imiş, ise” biçiminde okunarak da bulunabilir.

Senin anlattıklarını ben zaten biliyor idim.

Ona sürpriz yapacağımızı biliyor imiş.

Bu konuda bir şey biliyor isen söyle.

Daha önceki örneklerde “biliyordum, biliyormuş, biliyorsan” biçiminde yazılan eylemler, bu cümlelerde “biliyor idim, biliyor imiş, biliyor isen” biçiminde yazılmıştır. Böylece -cümlelerin tamamını okumak şartıyla- bileşik eylemler yanlışsız olarak bulunabilir.

Verilen örneklerde görüldüğü gibi, bileşik çekimli eylemlerde ikinci kip “-di’li geçmiş zaman kipi, -miş’li geçmiş zaman kipi ve şart kipi” olmak üzere üç şekilde karşımıza çıkar. Buna göre, bileşik çekimli eylemler üçe ayrılır:

1. Hikâye Bileşik Çekimli Eylem

Basit çekimli eylemlere ikinci kip eki olarak “di’li geçmiş za-man kipi” eki getirilerek yapılır.

Her gün kitap okuyordu. (okuyor idi)

Bu cümlede, “oku-” eylemi, “şimdiki zaman kipi” ekini aldıktan sonra ikinci kip olarak “-di’li geçmiş zaman kipi”ni aldığı için, bileşik çekimlidir ve “şimdiki zamanın hikâyesi” olarak adlandırılır.

Aşağıda, bir eylemin farklı kiplerle hikâye bileşik çekimi verilmiştir.

okurdu             (okur idi / geniş zamanın hikâyesi)

okuyacaktı       (okuyacak idi / gelecek zamanın hikâyesi)

okuduydu        (okudu idi / – dili geçmiş zamanın hikâyesi)

okumuştu        (okumuş idi / miş’li geçmiş zamanın hikâyesi)

okuyaydı         (okuya idi / istek kipinin hikâyesi)

okusaydı          (okusa idi / şart kipinin hikâyesi)

okumalıydı      (okumalı idi / gereklilik kipinin hikâyesi)

2. Rivayet Bileşik Çekimli Eylem

Basit çekimli eylemlere ikinci kip eki olarak “-miş’li geçmiş zaman kipi” eki getirilerek yapılır.

Onu her sabah, parkta otururken görürmüş. (görür imiş)

Bu cümlede, “gör-” eylemi, “geniş zaman kipi”yle çekimlendikten sonra ikinci kip olarak “-miş’li geçmiş zaman kipi”ni aldığı için bileşik çekimlidir ve “geniş zamanın rivayeti” olarak adlandırılır.

Aşağıda, bir eylemin farklı kiplerle rivayet bileşik çekimi verilmiştir.

görüyormuş (görüyor imiş / şimdiki zamanın rivayeti)

görecekmiş (görecek imiş / gelecek zamanın rivayeti)

görmüşmüş (görmüş imiş / -miş’li geçmiş zamanın rivayeti)

göreymiş (göre imiş / istek kipinin rivayeti)

görseymiş (görse imiş / şart kipinin rivayeti)

görmeliymiş (görmeli imiş / gereklilik kipinin rivayeti)

3. Şart Bileşik Çekimli Eylem

Basit çekimli eylemlere ikinci kip eki olarak “dilek – koşul kipi” eki getirilerek yapılır.

Öğretmenini dinlersen başarılı olursun. (dinler isen)

Bu cümlede, “dinle-” eylemi, “geniş zaman kipi”yle çekimlendikten sonra ikinci kip olarak “şart kipi”ni aldığı için bileşik çekimlidir ve “geniş zamanın şartı” olarak adlandırılır.

Aşağıda, bir eylemin farklı kiplerle şart bileşik çekimi verilmiştir.

dinliyorsa        (dinliyor ise / şimdiki zamanın şartı)

dinleyecekse    (dinleyecek ise / gelecek zamanın şartı)

dinlediyse        (dinledi ise / -di’li geçmiş zamanın şartı)

dinlemişse       (dinlemiş ise / -miş’li geçmiş zamanın şartı)

dinlerse           (dinler ise / geniş zamanın şartı)

dinlemeliyse    (dinlemeli ise / gereklilik kipinin şartı)

Ayrıca Bkz. Fiilde Kip-Yapı-Zaman Konu Testleri